«Барометр» талдау орталығының есебінше Қазақстанда мемлекеттік монополиялардың «ашкөздігі» елдегі инфляция көлемін өсіріп, халыққа қымбатшылық қамытын кигізіп отыр. Бұл ретте аталмыш орталық мамандары «Үкімет пен Ұлттық банк қымбатшылықты ауыздықтауға қатысты бірқатар шараларды атқарып жатыр. Тіпті елдегі қымбатшылықпен күреске жергілікті әкімдер де араласты. Бұл ретте әкімқаралар Үкімет тапсырмасымен арнайы барып базарларды аралады, дүкендерге бас сұқты. Араларында кәсіпкерлер мен саудагерлерге «бағаны өсіргендердің басы кетеді» деп зілденгендері де болды. Бірақ нарық заңдылығына сәйкес бұл шараның қауқарсыз болатыны белгілі болды. Сондықтан бұл әрекеттердің нәтиже бергені шамалы» дейді.
Қаржыгер Арман Мусиннің айтуынша, алдағы уақытта бағаны байлап ұстап тұруға әкімнің де, Ұлттық банктің де шамасы келмейді. Себебі бізде мемлекеттік монополиялардың аздығы мәселені осыған әкеліп тірейді. Қазір «жекелеген монополистер халықтың қалтасын қақшып тонап жатыр» дейді маман. Осыған байланысты қаржыгер Арман Мусин болашақта мына жайттар ескерілуі керектігін айтып отыр:
А) Қымбатшылықты да, құнсыздануды да тудыратын бірінші кезекте, мемлекеттік монополиялардың аздығы. Бұл ретте бірінші мұнай нарығының жекеменшік монополияға тәуелдігі ойлантуы тиіс. Мұнай өнімдерін сатудың жекелеген топтарға мүдделі болуы. Олардың бір-бірімен текетіресіп, бәсекелестерін болдырмау үшін нарықтан орын бермеуі бізде әбден өршіген. Мұның соңы мұнай өнімдерінің бағасын қымбаттатып отыр. Қазір әлемдік нарықта мұнай арзан болғанмен, бізде жанар-жағармай бағасы қымбат. Себебі бізде мұнай өңдейтін компанияның дені жекелеген ауқаттылардың қолында. Ал жекеменшік адам бірінші халықтың емес өзінің қалтасын ойлайды. Сондықтан біздегі жанармай бағасы арзандамайды. Ал жанармай қымбаттаса, барлық тауардың бағасы көтеріледі деген сөз. Міне, бізге екінші осы мәселені шешуге тырысқан абзал.
Ә) Жылу мен жарық, энергия көздерін алу деген саланың барлығын жекелеген монополистредің қолына беріп қойдық. Қазір 2019 жылда тарифтердің бағасы сәл-сәл түсіңкіреді. Бірақ бұл да халықтың жағдайына оңтайлы әсер етіп отыр деп айта алмаймыз. Жылу мен жарық беруші жеңелеген монополистер бәрібір өздерінің пайдаларын арттырып алады. Сондықтан бұлардың тариф бағасын түсіруін халықты емексіту деп қана білу керек.
Б) Жекелеген үйлерге көгілдір отын тарту мәселесі де жекелеге монополистердің қолында. Мысалы, Алматы маңында жекеменшік үй салсаңыз көгілдір отын тарту үшін жеке компанияға 500 мың теңгеге дейін қаржы төлейсіз. Бұл мәселе де қазір өте өзекті дүние болып отыр.
В) Қатты отын сату да жекелеген монополистерің қолында. Олар да көмір бағасын көтеріп, түсіріп «ойнайды». Табиғи газ, жарық, су нарығының жекеменшікке өтуі нарықта делдалдардың көптігі көгілдір отын, су, жарық бағасының шектен тыс қымбаттауына жол беріп отыр. Газ тасымалдау инфрақұрылымы дамымағандықтан кейбір өндіріс орындары қымбат бағаға газ енгізеді. Оны енгізіп алғаннан кейін ай сайынғы төлейтін бағасы да қымбат. Өнім шығару үшін не керек, газ керек, жарық, су керек. Сонда коммуналдық төлемге қымбат ақы төлеп отырған кәсіпорынға «тауарыңды арзанға сат» деп қайтіп айта аламыз?! Сондықтан бұл да шешімін табуы керек дүние.
Г) Тауар бағасын өсіруге бірден-бір әсер ететін осы монополистер. Олар кедендегі, жол үстіндегі және басқа да тексеруші құрылымдардағы заңсыз алым-салықтарға кеткен шығынын тауар бағасына үстеме қосып шығарып алуға тырысады. Міне, бірінші кезекте баға осылай шарықтайды.
Ғ) Агросекторда да монополистер қаптап отыр. Бұл салада өнім сақтайтын қоймалардың, биржалық сауда түрін ұйымдастыру барлығы жекелеген адамдардың қолында. Агро-өнім өндірушілерге бақылау жоқ. Сосын олар да нарықты бағдарлай алмай, «тек пайдаға шықсам болды» деп өнім бағасын қымбаттата береді.
Ең негізгісі: Мемлекеттік сатып алу жүйесінің жетілмеуі. Тендердегі заңсыздық. Мемлекеттік ведмоствалық кәсіпорындардың астыртын монополия құруы. Мемлекеттен бөлінген қаржының 97 пайызын осындай монополистер алады. Тендерді тамыр-таныстық жайлаған. Бұл да нарықтық экономиканың заңына қайшы дүние.
Міне, осы жайттарды алға тартып отырған маман болашақта мемлекет монополистерге бақылауды күшейту керектігін алға тартты.
«Монополистер халықты қашанғы тонайды?!. Сондықтан бұларды нақты бақылау қажет. Заңды қатайтып, жекелеген монополистердің бағаны негізсіз өсіре беруіне осыдан 10 жыл бұрын шектеу қойылуы керек еді»,- дейді қаржыгер Арман Мусин.
Қарлығаш Сайлаубаева.
